Onze-Lieve-Vrouwebasiliek: het kerkgebouw

Op de plek van de Onze Lieve Vrouwe Basiliek stond eerder al een kerkgebouw. Welke kerk dat precies was en wie de huidige kerk bouwde, is onbekend. Daarover ontbreken schriftelijke bronnen. Wel weten we het een en ander over delen van de huidige kerk.

Zo is de crypte onder het priesterkoor het oudste deel. Deze dateert van rond het jaar 1000. We weten dat dankzij een tekst die verhaalt dat bisschop Balderik II van Luik in 1018 de crypte inzegende. De westcrypte onder de toren moet ook heel oud zijn. Dat is herleiden aan de ligging, diep onder het vloerniveau, en de omgeving. Over die crypte bestaan echter geen bronnen.

De westbouw is opgetrokken volgens een model dat veel voorkomt tussen de Maas en Rijn. Aan deze zijde staat een brede vierhoekige toren met twee traptorens. Hierin bevindt zich, los binnen de muren, de houten klokkenstoel met de klokken.

De kerk was vanaf 1100, maar misschien zelfs nog eerder een kapittelkerk. Dat betekende dat er een college van kanunniken én een parochiekerk aan waren verbonden. In 1342 bouwde het kapittel voor de parochie een aparte kerk: de Sint-Nicolaas kerk. Die lag aan de noordzijde van het Onze Lieve Vrouweplein.

Het kapittel van kanunniken was een priestergemeenschap. Daarom werd ook een kruisgang gebouwd. Van de romaanse kruisgang zijn maar enkele fragmenten overgebleven. De huidige kruisgang dateert uit 1558-1559.

In 1797 werd het kapittel opgeheven. De Fransen namen de bezittingen van het kapittel in beslag. Dus ook het kerkgebouw. Dit werd een militaire smederij en paardenstal. Op 10 oktober 1837 werd het gebouw weer in gebruik genomen voor de katholieke eredienst. Dat was tijdens de Belgische afscheiding, toen heel Limburg Belgisch was, behalve de militaire vesting Maastricht.

Het kerkgebouw is oorspronkelijk gebouwd in romaanse stijl. In de loop der eeuwen is het meermaals verbouwd. Zo is in de twaalfde eeuw de apsis (een uitbouw) vervangen door een dubbele kooromgang. De kathedraal van Luik diende daarbij als voorbeeld. Deze kooromgang is rijk versierd met een groot aantal zuilen met kapitelen. Deze behoren tot de Europese top van romaans beeldhouwwerk.

Naast de apsis stonden twee torens. De zuidelijke Barbaratoren werd altijd goed onderhouden. Daar lagen het archief van het kapiteel en de officiële lengtematen van de stad. De noordelijke toren raakte geleidelijk in verval.

In de dertiende eeuw is de huidige ingang toegevoegd. En in de achttiende eeuw trok architect Gilles Doyen in het middenschip nieuwe gewelven op in gotische stijl.

Van 1886 tot 1916 restaureerde Pierre Cuypers de volledige kerk. Het gebouw was in zeer slechte staat. Aan de binnenkant was het volledig witgekalkt. Het licht kwam door grote blanke glazen naar binnen. Cuypers haalde het stucwerk er af. De grote vensters verving hij door kleine ramen in romaanse stijl. Zo werd het een stijlvolle sobere kerk. Tijdens deze restauratie werd de kapel van de familie De Merode ingericht als kapel voor het beeld van de Sterre der Zee. De muur bij de ingang werd doorgebroken en met glas afgesloten. Zodoende hoefden bezoekers niet meer door de kerk te lopen om bij het Mariabeeld te komen.