Lang Grachtje: eerste stadsmuur en armenhuisjes

Begin zestiende eeuw werd de tweede stadsmuur verstevigd. De eerste stadsmuur diende toen niet meer als directe verdediging. Dat bood nieuwe mogelijkheden. De stedelijke raad gaf toestemming om er kleine, eenvoudige huisjes tegenaan te bouwen. Hier woonden de allerarmsten. De leefomstandigheden waren er vaak schrijnend.

  • De eenvoudige huisjes tegen de stadsmuur waren klein, maar functioneel. Ze werden tegen de spaarbogen van de stadsmuur aan gebouwd. Dat bood een praktische nis en stevige beschutting. De huisjes waren echter heel klein, met maar één kamer, één enkel raam en een deur. Die kwam uit op een smal straatje met een open riool. Van de bewoners weten we weinig, maar ze behoorden zeker tot de laagste klasse van de stad.

    Ook in het noorden van de stad, nabij het bassin, woonden veel arme inwoners. In de negentiende eeuw stonden daar woonkazernes. Dat waren pakhuizen waar complete families op één kamer woonden. Niet alleen het gezinshoofd maar ook de kinderen werkten in de fabrieken. De leefsituatie in de stad was in die tijd schrijnend.

    Overzicht richting de Sint Pieterstraat met nog enkele armenhuisjes.
    Lang Grachtje richting het Oosten. Overzicht richting de Sint Pieterstraat met nog enkele armenhuisjes.
  • De armenhuisjes tegen de stadsmuur zijn inmiddels allemaal afgebroken. Toch is er waarschijnlijk één bewaard gebleven. Dat ligt aan de Verwerhoek 40, op de hoek met het Klein Grachtje. Of dit een armenhuisje is, kunnen we nog niet met zekerheid vaststellen. Het geeft anders wel een goed beeld van hoe de huisjes eruit hebben gezien. Het huisje is gemaakt met een mix van bouwmaterialen: baksteen, mergel en hergebruikte hardsteen voor ramen en deuromlijstingen. Het heeft een dichtgespijkerd raam aan de oostzijde, een dichtgemetseld raam aan de noordzijde en een ingang via de stadsmuur aan de zuidzijde. Het lessenaarsdak is gedekt met muldepannen. De muren hebben scheuren door verzakkingen en bouwkundige instabiliteit.

    Omdat aan de straatzijde een deur ontbreekt, zou dit mogelijk geen armenhuisje zijn. Het kan ook een onderdeel zijn geweest van het rooms-katholieke weeshuis aan de Lenculenstraat. Het is mogelijk dat het op het achterterrein daarvan stond. Dit huisje staat momenteel leeg en is een gemeentelijk monument.

    Overzicht richting de Verwerhoek. Links de eerste stadsmuur uit het midden van de dertiende eeuw.
    Overzicht richting de Verwerhoek. Links de eerste stadsmuur uit het midden van de dertiende eeuw.
  • De eerste riolering in Maastricht is aangelegd in 1716. Zes jaar eerder had het merendeel van de stad straatverlichting en geplaveide straten. Dat was er echter niet in de steegjes en gebieden waar binnen én buiten werd gewoond en gewerkt. Zo ook in de straatjes met de armenhuisjes aan het Klein Grachtje. Daar was een open riool, werden op straat dieren geslacht en liepen varkens en kippen vrij rond. Dat was verre van hygiënisch. Vanaf het eind van de negentiende eeuw kwam er steeds meer aandacht voor betere zorg en hygiëne, strijd tegen financiële armoede en tegen slechte sociale omstandigheden.

    Het stadsbestuur besloot daarom dat de armen elders werden gehuisvest. De armenhuisjes aan het Klein Grachtje bevonden zich namelijk in erbarmelijke staat. Het ‘laatste huisje’ werd in 1906 gesloopt. Wat rest is een oud straatje met een enkel huisje dat aan de sloophamer is ontkomen. Dit vertelt ons een belangrijk verhaal: over het niet zo ‘sjiek en sjoene’ Maastricht, maar wel het verhaal van het échte Maastricht in vervlogen tijden.

  • Aan de Ezelmarkt 11 ligt een vergelijkbaar huisje als dat aan het Klein Grachtje. Het is iets groter en tegen de buitenkant van de eerste stadsmuur gebouwd. Vaak wordt het aangezien voor een armenhuisje. Maar waarschijnlijk is gewoon een klein huis dat op een kleine vrije kavel is gebouwd. De woonarmoede in Maastricht was na de Middeleeuwen namelijk groot. Dat is aan dit kleine huisje aan de Ezelmarkt 11 goed te zien. Tegenwoordig is het een Rijksmonument en nog steeds bewoond.

    Ezelmarkt 11 en de walmuur uit 1229.
    Ezelmarkt 11 en de walmuur uit 1229. Nadat de Maastrichtenaren in 1229 van de Brabantse Hertog Hendrik I het recht verkregen om hun stad met een muur te versterken, werd rond het midden van de dertiende eeuw een stadsmuur opgericht boven op aarden wal.

Weetje

In de armenhuisjes woonden mensen die tot de laagste klasse van de stad behoorden. Het waren vooral handwerkers of knechten. Soms wees het stadsbestuur zo'n huisje toe aan mensen zonder inkomen.

Auteur: Eric Wetzels